Sobór św. Mikołaja
Opis
Sobór św. Mikołaja – katedra prawosławna w Białymstoku, główna świątynia diecezji białostocko-gdańskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego oraz siedziba białostockiej parafii św. Mikołaja (w dekanacie Białystok).
Obiekt został wzniesiony w latach 1843–1846 na miejscu starszej świątyni unickiej powstałej najprawdopodobniej w I poł. XVIII w. W roku zakończenia prac budowlanych budynek poświęcił metropolita wileński i litewski Józef. Była to największa z prawosławnych świątyń Białegostoku. W dwudziestoleciu międzywojennym jedna z dwóch czynnych cerkwi w mieście. Od 1951 jest katedrą diecezji białostocko-gdańskiej. Od 1992 przechowywane są w niej relikwie św. Gabriela Zabłudowskiego. Budowla reprezentuje styl klasycystyczny, typowy dla architektury cerkiewnej Imperium Rosyjskiego II poł. XVIII w. i pierwszych dekad XIX w.
Sobór mieści się w centrum Białegostoku przy ul. Lipowej 15. Wpisany do rejestru zabytków 24 stycznia 1957 pod nr A-200.
Historia
Pierwsza cerkiew św. Mikołaja w Białymstoku, położona w pobliżu dzisiejszego soboru była filią świątyni w Dojlidach. Według niektórych źródeł istniała już w XVI stuleciu. Według innych małżeństwo Jana Klemensa i Katarzyny Barbary Branickich ufundowało unicką cerkiew św. Mikołaja przed 1727 – z tego roku pochodzi dokument, w którym Branicki ofiarowywał 25 złotych dla jej proboszcza w intencji zmarłych ze swojej rodziny. Jest to najstarsza wzmianka o funkcjonowaniu świątyni tego obrządku. Prawdopodobnie jednak fundacja cerkwi unickiej nastąpiła jeszcze w końcu XVII w., w latach 1694–1696, w okresie dynamicznego rozwoju miasta. Fundując ją, Stefan Mikołaj Branicki zbudował cerkiew dla nowo napływających do miasta mieszkańców. Za taką hipotezą, przedstawioną przez Przemysława Czyżewskiego, świadczy napis na cerkiewnym antyminsie, który został podpisany przez biskupa Leona Załęskiego w 1708.
